Bezitsverlies & Restitutie

Onderzoeksagenda

Het Kernteam Bezitsverlies en Restitutie wil zich profileren op een drietal onderzoeksterreinen. Allereerst verdiept het kernteam zich in ‘sociaal herkomstonderzoek’, waarbij de ervaringen van bezitsverlies, toe-eigening, herinnering en restitutie voor verschillende sociale groepen en verbanden, en door de tijd heen, worden bestudeerd. Dominante claims, bijvoorbeeld op ‘nationaal’ cultureel erfgoed, worden in een historisch kader geplaatst en afgezet tegen de ervaringen van andere sociale groepen. Een transnationale benadering is daarbij van cruciaal belang.

In de tweede plaats bestuderen de onderzoekers, in verschillende contexten, postkoloniaal en naoorlogs beleid om cultuurgoederen te recupereren en al dan niet te restitueren. We gebruiken de debatten rond restitutie als een prisma om de naoorlogse en postkoloniale afwikkeling, herinnering en verwerking te bestuderen. Tevens worden de debatten geanalyseerd om (zelf)kritisch te reflecteren op de ontwikkeling van het eigen veld en onderzoekspraktijk. Hierbij hoort een scherp bewustzijn van de impliciete en historisch gegroeide routines van het veld, het begrippenapparaat dat we gebruiken en de perspectieven die daarbij dominant zijn.

Tot slot zet het kernteam zich op verschillende manieren in om de methodologie, de infrastructuur en het (internationale) netwerk van herkomstonderzoek te versterken. Dit doet het om de eigen onderzoekspraktijk te ondersteunen, maar ook om het veld van herkomstonderzoek naar objecten en kunst(collecties) beter toegankelijk te maken.

Huidige projecten

Consortium Koloniale Collecties: Het Consortium Koloniale Collecties is een samenwerkingsverband tussen het NIOD, het Wereldmuseum, het Rijksmuseum, Museum Bronbeek en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat de uitvoering van het Nederlandse teruggavebeleid van koloniale cultuurgoederen moet ondersteunen. Dit doet ze door het delen van kennis en expertise, het faciliteren van onderzoek, en het versterken van de infrastructuur en toegankelijkheid van koloniale collecties. Het NIOD coördineert een fellowshipprogramma 'Moving objects, Mobilising Culture in the Context of (De)colonisation', in samenwerking met het Koninklijk Instituut van Taal-Land- en Volkenkunde (KITLV) en het Netherlands Institute for Advanced Study (NIAS). Ook werkt het NIOD in consortiumverband aan een grote serie Digitale Zoekhulpen voor het doen van herkomstonderzoek.

Pressing Matter: Pressing Matter is een vierjarig internationaal onderzoeksprogramma naar koloniaal erfgoed, gefinancierd door de Nationale Wetenschapsagenda (NWA) en gecoördineerd vanuit de Vrije Universiteit Amsterdam. In het project, dat startte in 2021, wordt onderzocht hoe ‘koloniale objecten’ bijdragen aan de omgang met het koloniale verleden en de doorwerking daarvan in de huidige en toekomstige maatschappij, zowel nationaal als internationaal.

Promotietraject Floris Kunert ‘Restitutie van cultuurgoederen: gedaantes en perspectieven’: Het onderzoek van Floris Kunert heeft tot doel om de opkomst van het fenomeen restitutie van cultuurgoederen uit de Tweede Wereldoorlog vanaf de jaren negentig te analyseren als verschijningsvorm van een verandering in de maatschappelijke omgang met het verleden en de verwerking van historisch onrecht.

Universitaire master Restitution Studies: In samenwerking met de master Heritage and Memory Studies van de Universiteit van Amsterdam verzorgen verschillende NIOD-medewerkers het vak ‘Methode en praktijk van herkomst- en restitutieonderzoek’ in de specialisatie Restitution Studies.

Afgesloten projecten

Het Mauritshuis in Oorlogstijd: In samenwerking met het Mauritshuis en het RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis bestudeert het NIOD de geschiedenis van het Mauritshuis in en rond de Tweede Wereldoorlog. Het Mauritshuis vormt hierbij een casus om de invloed van zowel de acute oorlogsdreiging eind jaren dertig als de bezetting en Jodenvervolging in de periode 1940-1945 op het museale veld in Nederland te bestuderen.

PPROCE: Hoe onderzoek je de geschiedenis, herkomst en betekenis van museumobjecten die verworven zijn in een koloniale tijd en context? Die vraag stond centraal in het Pilotproject Provenance Research on Objects of the Colonial Era (PPROCE) dat werd uitgevoerd van november 2019 tot 17 maart 2022 in samenwerking met het Rijksmuseum Amsterdam en het Nationaal Museum van Wereldculturen. Naast het ontwikkelen van een methode voor het doen van onderzoek naar collecties met een herkomst in de koloniale tijd, formuleerde PPROCE een aantal aanbevelingen over de organisatie van en het beleid rondom dit type herkomstonderzoek. Bovendien werden 50 herkomstverslagen geschreven over objecten uit Indonesië en Sri Lanka. Een aantal van deze objecten is inmiddels door de Nederlandse staat aan beide landen gerestitueerd.

De papieren getuigen van roof en ontrechting: Met behulp van ‘crowdsourcing’ zorgde dit project voor een verbeterde digitale ontsluiting van de duizenden formulieren uit het archief van de Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg, met daarin gegevens over de geroofde inboedels uit de ontruimde woningen van gedeporteerde Joden.