De vernietiging van Kiev, toen en nu?

"Het feit dat Kiev in wezen niet vernield in onze handen is gevallen, strookt niet met de werkelijke bedoelingen. Het plan was om de stad zo laag te leggen, dat zij heel lang niet meer een centrum van nationalistisch of bolsjewistisch verzet kon worden. De troepen in het operatiegebied hebben dit duidelijke bevel niet uitgevoerd, zodat wij nu gedwongen zijn in onze berichtgeving te verzwijgen dat Kiev in wezen niet verwoest is. Misschien komt er nog een kans om het gewenste doel te bereiken."

Aldus Nazi-propagandist Joseph Goebbels in september 1941, enkele dagen na de inname van de stad door het Duitse leger. Inderdaad, een maand eerder had veldmaarschalk Wilhelm Keitel, de opperbevelhebber van de Wehrmacht die vijf jaar later als oorlogsmisdadiger zou worden opgehangen, de vernietiging van Kiev bevolen.

Vernietiging op afstand

De wens van Goebbels kwam uiteindelijk deels uit, zij het niet zoals hij had verwacht. Op 24 september 1941, twee dagen na zijn klacht, begon de vernietiging van het stadscentrum – tot grote schrik van de Duitsers. In opdracht van Moskou had een speciale genie-eenheid van het Rode Leger al eerder, voor de komst van de Duitsers, op slinkse wijze talloze mijnen in en onder gebouwen verstopt. Nu, minder dan een week na de Duitse intocht die de stad zelf vrijwel geheel intact had gelaten, brachten de Russen ze op veilige afstand en zonder enige waarschuwing met radiogolven tot ontploffing.  

Binnen een week tijd werden zo de belangrijkste straat van Kiev, de Chresjtsjatyk, en de straten eromheen in de as gelegd. Uiteraard ging de vernietiging van dit gebied, ongeveer één vierkante kilometer, ten koste van mensenlevens. Wat Stalin met deze actie beoogde weten we niet zeker, want hierover is geen documentatie bekend. Het ogenschijnlijke doel was in strikte zin niet militair – het kon immers de opmars van de Duitsers niet meer afremmen – maar om het leven en bestuur van de Duitse bezetter in Kiev zo onaangenaam mogelijk te maken.

Stalins politiek van de verschroeide aarde was in Kiev overigens geen eenduidig succes. Een snelle speurtocht stelde de Duitsers in staat om honderden andere mijnen, bijvoorbeeld in het Holenklooster (uiterst belangrijk binnen de Orthodoxe kerk), tijdig te verwijderen. De meeste van deze andere gebouwen bleven vooralsnog staan.

In 1941 hadden de machthebbers in zowel Berlijn als Moskou dus geen enkele schroom om Kiev doelbewust te verwoesten, ongeacht burgerslachtoffers.

De vermeende bakermat van de Russen

Inmiddels zijn we tientallen jaren verder. Poetin probeert met een koloniale oorlog Oekraïne te heroveren en de Oekraïense identiteit uit te roeien. Net als Stalin, de dictator die hij als een “efficiënte manager” ziet, acht hij het doden van burgers acceptabel. In tegenstelling tot Stalin erkent Poetin de Oekraïense identiteit niet eens.

Maar de stad Kiev is voor de nationalist Poetin wél de “bakermat” van de Russen. Volgens de Russische mythologie is immers in Kiev het aloude Rusland ontstaan. Betekent dit dat hij Oekraïne meer zal ontzien dan Syrië, waar hij zoals in Aleppo hele woonwijken met Russische bommenwerpers liet bombarderen om politieke doelen te bereiken? Het ging daarbij toch “slechts” om Moslims, die volgens Poetin weinig met de “Russische wereld” te maken hebben?

Het antwoord is nee. Dit blijkt uit de beschietingen van de laatste tijd. Als voorproefje gold onder andere de aanval op een televisietoren die in de Sovjettijd werd geplaatst vlak bij het voormalige ravijn Babyn Jar, het gebied waar in 1941-1943 tienduizenden joden en ook anderen vermoord werden.

Wereldwijd sympathie

Het Oekraïense verzet wordt geleid door een Joodse Oekraïner, een president die in eigen land eerder bekend werd door zijn komische werk in zijn moedertaal, het Russisch. Jarenlang met argusogen bekeken door de meer expliciet patriottische Oekraïners, ondervindt Zelensky nu steun en sympathie alom. Dat Oekraïne zou moeten worden “gedenazificeerd” is overduidelijk absurd. Het verzet is mede door het optreden van de Oekraïense president massaal. Niets symboliseert dit beter dan de uitgifte van wapens aan burgers in Kiev, dat nu in de internationale media steeds vaker Kyiv wordt genoemd, als directe weergave van de benaming in het Oekraïens voor de stad die eeuwenlang in de Russische vorm bekend was. En nog nooit eerder in de geschiedenis ondervonden de Oekraïners wereldwijd zoveel sympathie.

Geen van deze factoren zonder precedent in de Oekraïense geschiedenis kunnen genoeg zijn om de Oekraïense hoofdstad te redden. Mijn gedachten gaan telkens weer uit naar vrienden en collega’s die nog in Kiev zijn. Gaan ze het overleven? Gaan zij de vernietiging van hun geliefde stad meemaken?