Holocaustverbeelding in tijden van kunstmatige intelligentie. Hoe DeepFake op ondoorzichtige wijze de nabijheid van Anne Frank suggereert

Behoefte aan bewegend beeld

Het verleden is voorbij, het is gestolde geschiedenis. Maar een dergelijke tweedeling berust op een enigszins naïeve opvatting. Onze voortdurende omgang met het verleden bevestigt hoezeer we niet voorbij kunnen en willen gaan aan bepaalde historische ervaringen. Geschiedenis leeft voort, op basis van de bronnen die we hebben en op basis van onze hedendaagse vragen en interesses. Dat geldt in het bijzonder voor de recente twintigste-eeuwse geschiedenis, voor de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust; gebeurtenissen met een grote impact die uiteenlopende sporen hebben nagelaten. De recente opkomst van kunstmatige intelligentie roept daarbij nieuwe vragen op.

We willen een toegankelijk verleden, een verleden dat dat dicht bij ons staat. Een verleden dat voldoet aan onze 21e-eeuwse wensen en dat daarom laagdrempelig en aansprekend moet zijn. Een verleden dat niet abstract is of ver van ons af staat. Herkenbare individuen kunnen dat verleden belichamen en voorstelbaar maken. Daarom identificeren we ons met bijvoorbeeld Anne Frank, een wereldberoemd icoon van de Holocaust. We kennen haar dagboek en evenzeer zijn we vertrouwd met enkele portretfoto’s van haar. Rond 2009 dook er een filmpje op, gemaakt op 22 juli 1941, waarbij Anne enkele seconden in beeld is:

Deze korrelige zwart-wit beelden ogen allesbehalve gelikt maar zijn authentiek. Alleen al op YouTube werden deze beelden inmiddels meer dan zes miljoen keer bekeken; de behoefte aan bewegend beeld, aan een bewegend mens van vlees en bloed is ontegenzeggelijk groot. Maar ze kunnen de honger naar bewegend beeld van Anne niet stillen.

Anne Frank meets artificial intelligence

De genealogische website MyHeritage.com, een commercieel platform uit Israël, biedt sinds kort via een app de mogelijkheid om foto’s met behulp van artificial intelligence gratis om te zetten in bewegend beeld. Naar eigen zeggen werd daar binnen een week al 10 miljoen keer gebruik van gemaakt. Niet alleen werden foto’s van overleden opa’s en oma’s geanimeerd, ook tal van beroemdheden uit voorbije tijden kwamen op deze manier opnieuw in beeld.

We hoefden niet lang te wachten voordat ook foto’s van Anne Frank hier bewerkt werden. Vermoedelijk als eerste zagen we Anne Frank bewegen op de Amerikaanse website Reddit.

De resultaten worden omschreven als ‘a little uncanny’ maar de bewerker (dat wil zeggen: de uploader die gebruik maakte van de app) ziet in deze beelden ‘the humanity of Anne reflected’ waarmee benadrukt zou worden ‘what she was: a little girl, a child who was legally murdered’. Op 1 maart verschenen ook de eerste resultaten op Twitter, korte filmpjes van nauwelijks 15 seconden waarin Anne met haar hoofd draait, haar ogen beweegt en ook haar mond lijkt te bewegen. De toelichting luidt dan ook: ‘See Anne Frank in motion’:

Een tweede filmpje op Twitter waarin Anne Frank als historisch personage geanimeerd werd, verscheen dezelfde dag maar was gebaseerd op een andere foto:

Het is bevreemdend en zelfs enigszins beangstigend om iemand, die we vooral kennen vanwege haar lot dat ze met de dood moest bekopen, zo scherp en schijnbaar levendig te zien op een scherm. Maar blijkbaar bracht deze geanimeerde representatie haar nog niet dichtbij genoeg om te voldoen aan onze 21e-eeuwse maatstaven. Want op YouTube verscheen vervolgens een geanimeerd filmpje dat was gebaseerd op een ingekleurde foto:

In alle gevallen waren de foto’s, die als uitgangspunt voor de filmpjes dienden, genomen voordat Anne met haar zus en ouders onderdook, en dus voordat ze in de kampen belandde. Ze tonen in dat opzicht een Anne die nog onwetend was – zowel van de ervaringen die haar postuum zoveel bekendheid zouden brengen als van de vertolkingen waarin de herinneringen aan haar gestalte zouden krijgen.

Noodzaak van visuele geletterdheid

De snelle opkomst van kunstmatige intelligentie, en vooral ook de laagdrempelige toegang tot deze technologie, bevestigt niet alleen de grote belangstelling voor de Holocaust. Het verandert ook onze omgang met de Holocaust en met (beelden van) individuele slachtoffers in het bijzonder. De vorm van de beelden verandert terwijl ze verschijnen in een nieuwe context. Historische foto’s die geanimeerd worden met de mogelijke suggestie of verwachting dat het gaat om authentieke beelden worden fake video’s. In de genoemde voorbeelden zijn deze deepfake beelden nu nog te herkennen aan het logo van MyHeritage rechtsonder in beeld, mits de kijker daar aandachtig op let. Maar wie zich realiseert hoe wijdverspreid en gebruiksvriendelijk beeldbewerkingstechnologie reeds is, zal beseffen dat het desgewenst een kleine moeite is zulke verwijzingen naar hedendaags ingrijpen nagenoeg onzichtbaar te maken. Bewerking van beelden is als zodanig niet nieuw maar zal vermoedelijk steeds moeilijker te herkennen zal zijn.

Tegelijkertijd spreken deze nieuwe mogelijkheden mensen aan, mensen voor wie dit verleden ineens veel minder op afstand lijkt te staan en die er daadwerkelijk door geraakt worden. Zijn zij en blijven zij doordrongen van de technologische aanpassingen van het originele beeld? Speelt dat überhaupt een rol in hun beoordeling? Dat bemoeilijkt een eenduidige beoordeling van wat nu nog optimistisch #DeepNostalgia wordt genoemd. En hoe verhouden historici, erfgoedspecialisten en anderen zich tot deze opties waarvan ooit alleen nog gedroomd kon worden? Durven musea en herinneringscentra ‘achter te blijven’ als er in cyberspace alom beelden circuleren die minder statisch en gedistantieerd ogen dan wat zij tonen? Het belang van visueel materiaal in de overdracht van historische ervaringen en verhalen lijkt geenszins af te nemen, integendeel. Maar de noodzaak van kritische visuele geletterdheid, die echt en onecht onderscheidt doch oog heeft voor de behoefte aan nabijheid, neemt dringend toe.

Door: Kees Ribbens