Still van het perron in Kamp Westerbork, Westerborkfilm, 1944.
De Nederlandse Spoorwegen tijdens de Tweede Wereldoorlog
Een vooronderzoek
Op 1 januari 2021 startte het pilotproject De Nederlandse Spoorwegen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit onderzoek werd verricht op verzoek van de Nederlandse Spoorwegen, als antwoord op het advies van de Commissie Individuele Tegemoetkoming Slachtoffers WO II Transporten NS in 2019. Deze commissie stelde vast dat het perspectief van ‘transporten tijdens de oorlog’ in de volle breedte nooit onderwerp van historisch onderzoek was geweest.
Doel van het project was inzicht te krijgen in het handelen en het beleid van de NS, met name waar het gaat om transporten in opdracht van de bezetter, in het licht van de politiek-bestuurlijke verhoudingen van die jaren.
Het onderzoek had een looptijd van één jaar en moest antwoord geven op de vraag of een omvangrijker onderzoeksproject zinvol en uitvoerbaar is. Als uit deze pilotstudie zou blijken dat het antwoord hierop positief is, dan zou de NS het NIOD daartoe opdracht geven.
In dit verkennende onderzoek is onderzocht of het mogelijk is een antwoord te vinden op de centrale kwestie die de NS zichzelf, met het oog op een verdieping van het historisch inzicht en de wens tot zelfreflectie, heeft gesteld: de vraag naar het beleid van de NS tijdens de Tweede Wereldoorlog en de mate van verantwoordelijkheid van het bedrijf voor zowel dit beleid als de activiteiten die daaruit voort vloeiden. Centraal hierbij staan de transporten van honderdduizenden Nederlanders, te beginnen met Joden, Roma en Sinti - transporten waaruit het bedrijf indertijd inkomsten heeft verworven. Deze vragen worden geplaatst in een bredere politiek-bestuurlijke en - waar nodig - internationale context.
Aandachtsgebieden vooronderzoek
Het vooronderzoek richt zich concreet op een verkenning van drie aandachtsgebieden:
- De bestuurlijke verhoudingen en de interactie tussen (1) de Nederlandse overheden; (2) de bezettende overheden; (3) verscheidene instanties in het Reich; (4) de NS en (5) de Reichsbahn;
- De praktijk van de transporten: de logistieke en financiële organisatie, het verloop ervan;
- De verschillende groepen van gedeporteerden: Joodse en tot Joden bestempelde gedeporteerden, Roma en Sinti, politieke gevangenen cq verzetsmensen, dwangarbeiders, krijgsgevangenen, homoseksuelen en Jehova's Getuigen.
De resultaten van het vooronderzoek zijn na afronding ervan openbaar gemaakt en hier te downloaden.
Gefinancierd door: Nederlandse Spoorwegen
Team
Dr. Lennert Savenije
Wetenschappelijke adviescommissie: Hubert Berkhout, Johannes Houwink ten Cate, Joggli Meihuizen, Jantje Steenhuis, Freek Ypeij, Ellen van der Waerden.