Inrichtingen onder druk

‘Inrichtingen onder druk’: onderzoeksthema’s

Het onderzoek richt zich op de volgende drie niveaus:

1. medisch-epidemiologisch onderzoek naar patronen in ziekte, ondervoeding, sterfte, vooral aan de hand van geanonimiseerde patiëntengegevens;
2. onderzoek naar institutionele praktijken en sociale aspecten: zorgpraktijk, ervaringen, onderlinge verhoudingen, reacties van personen en instellingen op de oorlogsomstandigheden enz.;
3. onderzoek naar ideologisch-bestuurlijke aspecten, gericht op heersende opvattingen in en over de psychiatrie en gehandicaptenzorg, het beleid op langere termijn, de rol van besturen. Binnen dit niveau zal ook onderzocht worden welke invloed nieuwe wetenschappelijke opvattingen hebben op het beleid binnen (en ten aanzien van) de instellingen. 

Hoewel het onderzoek zich op de gehele sector richt, worden vier (clusters van) instellingen gedetailleerd onderzocht. Het betreft Dennenoord in Zuidlaren; Rhijngeest, Endegeest en Voorgeest in Oegstgeest; de Willem van den Berghstichting in Noordwijk; St Anna en St Servatius in Venray. Deze vier instellingen, die verschillende zuilen vertegenwoordigen en verspreid over Nederland liggen, hebben rijke en relatief complete archieven nagelaten. Dat stelt ons in staat een kwantitatieve reconstructie van de populatie te maken, het beleid in elke instelling te reconstrueren en een meerstemmige discursieve analyse te maken van patiënten, personeel en bestuurders.  

Inmiddels is over Dennenoord een eerste publicatie verschenen. In deze publicatie gaat de aandacht vooral uit naar de gevolgen van ruimtegebrek en evacuaties van patiënten.

Het onderzoek is op 14 maart 2019 officieel van start gegaan en zal lopen tot begin 2023. Het onderzoek wordt uitgevoerd door NIOD onderzoekers prof. dr. Ralf Futselaar en dr. Eveline Buchheim. 

Psychiatrische patiënten in Nazi-Duitsland

In Nazi-Duitsland werden psychiatrische patiënten als ongewenst beschouwd. Bijna 300.000 patiënten werden tussen 1933 en 1945 vermoord, met medeweten en meestal ook actieve medewerking van hun behandelaars. De erkenning van deze misdaden kwam pas laat. Dat is deels te wijten aan de relatieve onzichtbaarheid van deze groep mensen; geïnstitutionaliseerde mensen met een verstandelijke handicap of een psychische aandoening zijn zelden erg zichtbaar. Pas in 2009 kwam de Deutsche Gesellschaft für Psychiatrie und Psychotherapie, Psychosomatik und Nervenheilkunde met een verklaring waarin de eigen verantwoordelijkheid voor deze massamoord werd erkend; juist de zorgverleners aan wie deze kwetsbare mensen waren toevertrouwd hadden het voortouw genomen bij hun verwaarlozing en vernietiging.

De Duitse casus roept vragen op over de lotgevallen van psychiatrische patiënten en verstandelijk beperkten in bezet Nederland. Exporteerde Duitsland de ideologie over het ‘volkslichaam’ waaruit ‘levensonwaardige’ elementen moesten worden weggezuiverd? Daar lijkt het niet op. Weliswaar waren ook in de Nederlandse psychiatrie eugenetische ideeën in de jaren ‘30 redelijk gangbaar, maar van een actieve uitroeiingspolitiek is vooralsnog niets gebleken.

Dat betekent evenwel niet dat patiënten niets te vrezen hadden. Recent onderzoek laat bijvoorbeeld zien dat bij de verdeling van voedsel tijdens de hongerwinter sociale status een rol kon spelen (De Zwarte 2019). Veel status genoten ‘krankzinnigen’ en ‘idioten’, zoals ze destijds genoemd werden, niet. Bovendien waren ze in hoge mate afhankelijk van hun verzorgers. Maar werden zij achtergesteld en verwaarloosd? Hoe gingen de inrichtingen en tehuizen waar zij verbleven eigenlijk om met de oorlogsomstandigheden? Hoe ernstig waren de tekorten aan voedsel, textiel en brandstof, en welke gevolgen had dat? Hoe ontwikkelde zich het personeelsbestand en waren er nog wel genoeg verpleegkundigen om de patiënten adequate zorg te bieden?