Synagoge te Zwolle (1997) - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - Gerard Dekker
Ontrechting en rechtsherstel van Joodse Zwollenaren
Op 1 juli 2021 is in opdracht van de gemeente Zwolle een NIOD-promotieonderzoek van start gegaan naar de ontrechting en het rechtsherstel van Joodse Zwollenaren rond de Duitse bezetting. De Joodse gemeenschap in de Overijsselse provinciehoofdstad Zwolle werd zwaar getroffen door maatregelen en ingrepen van de Duitse bezettingsautoriteiten en daarbij ingeschakelde Nederlandse overheidsorganen. Promovenda Meta Huijsmans MA bestudeert in dit project (2021-2025) de systematische ontrechting tijdens de bezetting en de veelal als kil en tekortschietend ervaren naoorlogse afhandeling van de vervolging en ontrechting waarvoor recentelijk meer oog is ontstaan.
Naast een analyse van de formele administratieve en juridische processen van ontrechting en rechtsherstel en het aandeel van de gemeente hierin, zal de aandacht worden gericht op de ervaringen en reacties van de overlevende Zwollenaren die na de oorlog een nieuw bestaan trachtten op te bouwen. Bestudering van de wijze waarop Joodse Zwollenaren met dit alles geconfronteerd werden, daarin zelf actie ondernamen en de interactie die vervolgens op lokaal – maar ook (inter)nationaal – niveau gestalte kreeg, zal zicht bieden op hoe de plaatselijke samenleving zich rekenschap gaf van deze bezettingsgeschiedenis. Het onderzoek wordt begeleid door prof. dr. Kees Ribbens en dr. Hinke Piersma en zal zowel resulteren in proefschrift als in een tussentijds onderzoeksrapport.
Tussenrapportage februari 2024
Overeengekomen werd dat het onderzoek na 2,5 jaar resulteert in het nu beschikbare rapport. Hieruit blijkt dat het gemeentebestuur van Zwolle tijdens de Duitse bezetting geen panden uit joods bezit heeft gekocht. Ook zijn er geen aanwijzingen gevonden dat de gemeente Zwolle na de oorlog heffingen, belastingen of boetes heeft doorgevoerd bij joodse overlevenden.
Wel zijn de papieren getuigen van roof en onteigening gevonden. Hieruit blijkt dat de Duitse bezetter en zijn organisaties, individuele oorlogskopers, makelaars en notarissen profiteerden van de situatie waarin joodse huiseigenaren ontrecht werden. Het gemeentebestuur en haar ambtenaren waren hiervan op de hoogte en namen een (administratief) ondersteunende houding aan.
Van een actief betrokken rol bij deze processen tijdens de oorlog was geen sprake. Daarmee vormt het gedrag van de gemeente Zwolle een uitzondering op het beeld dat we hebben van de situatie in de Randstad. Daarbij moet wel worden opgemerkt dat de gemeente Zwolle in de eerste maanden na de oorlog besloot om het perceel Praubstraat 1-3 te huren en uiteindelijk te kopen. Deze panden waren eigendom van de joodse bakker David Spanjar en werden in gebruik genomen door de gemeente om de uitbreiding van het politiebureau te realiseren, dit alles terwijl Spanjar nog ‘afwezig’ was. Spanjar werd op 27 november 1942 vermoord in Auschwitz.
De weinige overlevende joden die na de oorlog berooid naar Zwolle terugkeerden, moesten op eigen initiatief proberen hun bezittingen terug te krijgen en hun leven weer op te bouwen. Bovendien moesten joodse huiseigenaren zelf een rechtsherstelprocedure aanvragen. In Zwolle vond rechtsherstel plaats voor alle verkochte panden in Zwolle, al valt op dat het voor sommige zaken lang duurde voordat het rechtsherstel rond was.
De onderzoeker vervolgt nu haar bredere onderzoek naar de oorlogsgeschiedenis van joods Zwolle.
Stage
Het NIOD zoekt een stagiair die kan assisteren in de laatste fase van dit onderzoek. Meta Huijsmans zoekt een student die haar kan ondersteunen bij archiefonderzoek, voornamelijk in de archieven van het NBI. Het gaat om een aanstelling van 3 maanden voor 3 dagen per week. Ingangsdatum: zo spoedig mogelijk. Meer weten? Neem contact op met Meta Huijsmans via m.huijsmans@niod.knaw.nl.
