Beladen transport Nederlandse Spoorwegen tijdens de Tweede Wereldoorlog

In 2018 besloten de Nederlandse Spoorwegen om een individuele financiële tegemoetkoming uit te keren aan Joden, Roma en Sinti (of hun weduwen, weduwnaars en kinderen) die tijdens de oorlog in opdracht van de Duitse bezetter met NS-treinen zijn vervoerd. De Commissie Individuele Tegemoetkoming Slachtoffers WOII transporten NS adviseerde in haar eindverslag om naast de tegemoetkoming ook ‘een diepgaand onderzoek te doen instellen naar de rol van de NS tijdens de Tweede Wereldoorlog’, in het bijzonder gericht op ‘transporten tijdens de oorlog.’ De commissie stelde dat er een ‘grote behoefte bestaat aan meer informatie en historisch inzicht in de rol die de NS tijdens de oorlog heeft gespeeld’ en dat ‘het perspectief van “de transporten tijdens de oorlog” in de volle breedte nooit onderwerp van historisch onderzoek is geweest’.

Naar aanleiding van dit advies heeft de NS het NIOD gevraagd om een vooronderzoek uit te voeren met als doel de mogelijke bronnen en thema’s die zich voor een grootschalig onderzoek lenen in kaart te brengen. In eerste aanleg werden er drie aandachtsterreinen benoemd waarop dit vooronderzoek zich zou moeten richten: 1. De bestuurlijke verhoudingen en de interactie tussen de Nederlandse overheden, de bezettende overheden, verscheidene instanties in het Reich, de NS en de Reichsbahn; 2. De praktijk van de transporten: de logistieke en financiële organisatie, het verloop ervan; 3. De verschillende groepen van gedeporteerden: Joodse en tot Joden bestempelde gedeporteerden, Roma en Sinti, politieke gevangenen cq verzetsmensen, dwangarbeiders, krijgsgevangenen, homoseksuelen en Jehovah’s Getuigen.

In deze eindrapportage worden op grond van het uitgevoerde vooronderzoek, dat heeft plaatsgevonden in 2021 en waarin een omvangrijke hoeveelheid bronnenmateriaal is geraadpleegd (zie bijlage II), vijf onderzoekslijnen gepresenteerd die bovengenoemde aandachtsterreinen verder uitdiepen. Het voorstel is om deze vijf onderzoekslijnen de basis te laten vormen van een vernieuwend, grootschalig, onderzoek naar de NS tijdens de Tweede Wereldoorlog. Centraal staat daarbij de vraag naar het functioneren van verschillende bestuurslagen, afdelingen en individuen van de Nederlandse Spoorwegen tijdens de bezetting, evenals hun betrokkenheid bij, en verantwoordelijkheid voor, het uitvoeren van (transport)opdrachten op last van de Duitsers gedurende het verloop van de oorlog.

Het vooronderzoek heeft aangetoond dat het handelen van de Nederlandse Spoorwegen in oorlogstijd niet geïsoleerd kan worden onderzocht. De bedrijfsvoering tijdens de oorlog was mede afhankelijk van de interactie van de NS-directie met de verschillende Nederlandse en Duitse overheden, de ontwikkelingen van de oorlog, en de internationale context waarin het bedrijf opereerde. Een uitvoerig onderzoek naar deze context zal de kennis van, en het inzicht in, het functioneren van de NS tijdens de Duitse bezetting vergroten, ook met betrekking tot de logistiek van transporten. Op grond van de uitvoerige verkenning meent het NIOD dat een vervolgonderzoek wenselijk en haalbaar is.

Een onderzoek aan de hand van de voorgestelde vijf onderzoekslijnen leidt tot een geïntegreerde analyse van het functioneren van de spoorwegen in de context van de Nederlandse bezettingsgeschiedenis, in het bijzonder waar het gaat om vraagstukken rondom verantwoordelijkheid en medeplichtigheid van het spoorwegbedrijf met betrekking tot het faciliteren van de Duitse oorlogs- en vernietigingsindustrie. Een vervolgonderzoek zal daarnaast de kennis over de rol van de spoorwegen voor nabestaanden en betrokkenen – onder wie ook medewerkers van de NS zelf – vergroten. Tot slot biedt het internationale perspectief de mogelijkheid om de rol van het bedrijf te positioneren en contextualiseren ten opzichte van spoorwegbedrijven elders in (West) Europa.

Download eindrapport vooronderzoek NS tijdens de Tweede Wereldoorlog

Hier vind u het rapport ‘Beladen Transport. De Nederlandse Spoorwegen tijdens de Tweede Wereldoorlog.’