Heeft het NIOD materiaal over de arbeidsinzet?

De bibliotheek van het NIOD bevat enkele algemene publicaties aangaande dit onderwerp, zoals De Arbeidsinzet: De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland 1940-1945 van B.A. Sijes (’s-Gravenhage, 1966) en Werken in Duitsland 1940-1945 van Karel Volder (Bedum 1990). In de bibliotheekcatalogus kan op trefwoord naar andere relevante publicaties worden gezocht.

Aan de hand van de archieven van het NIOD is in de regel niet na te gaan waar en wanneer iemand in het kader van de arbeidsinzet verbleef gedurende de bezettingstijd. De registratie van dwangarbeiders werd tijdens de Duitse bezetting uitgevoerd door de gewestelijke arbeidsbureaus in Nederland. De archieven van deze bureaus zijn, indien bewaard gebleven, doorgaans overgebracht naar een gemeente-, een regionaal of provinciaal archief. Informatie over een individuele dwangarbeider is mogelijk op te vragen bij het desbetreffende lokale archief.

Dwangarbeiders moesten zich tijdens de oorlog verplicht aansluiten bij een Duits ziekenfonds, de zogeheten Krankenkasse. In het oorlogsarchief van het Nederlandse Rode Kruis, dat berust bij het Nationaal Archief in Den Haag, bevinden zich (incompleet bewaard gebleven) documenten met betrekking tot deze Krankenkasse. Hierin zijn mogelijk persoonlijke gegevens van individuele arbeiders te vinden. Op de website van het Nationaal Archief staat hoe een verzoek om informatie uit het oorlogsarchief van het NRK ingediend kan worden.

Veel van deze gegevens zijn inmiddels ook digitaal te vinden via de website Arolsen Archives, waarin u op naam kunt zoeken.

Ook het NIOD beschikt over documenten van de Krankenkasse (zie hieronder). Naast de publicaties heeft het NIOD namelijk ook enkele archieven met betrekking tot de arbeidsinzet. Het meest van belang zijn de volgende collecties:

Collectie 294 betreft het archief van de voormalige Vereniging Ex-Dwangarbeiders Nederland (VDN). Dit archief omvat naast stukken van organisatorische aard ook gegevens over locaties en een serie persoonlijke verslagen ('egodocumenten') van oud-dwangarbeiders. Deze verslagen zijn op naam toegankelijk gemaakt in de inventaris.
Collectie 260 betreft het werkarchief van B.A. Sijes voor zijn publicatie De Arbeidsinzet: De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland 1940-1945 (’s-Gravenhage 1966).
Collectie 258 betreft het werkarchief van B.A. Sijes voor zijn publicatie De razzia van Rotterdam – 10-11 november 1944 (’s-Gravenhage 1951)
Collectie 091, het archief van de Deutsche Krankenkasse für die Niederlande. De Krankenkasse hield zich o.a. bezig met de ziekteverzekering van grensgangers en Nederlanders die in Duitsland werkzaam waren.
Collectie 249 (‘Documentatie II - zaken’). Deze collectie omvat een serie dossiers met archivalia aangaande diverse onderwerpen, waaronder een aantal over diverse aspecten van de arbeidsinzet.
Collectie 216j betreft het archief van het Departement van Sociale Zaken. De inventarisnummers 90-125 bevatten een bescheiden hoeveelheid stukken van verschillende Gewestelijke Arbeidsbureaus in Nederland.

Dwangarbeiders in Duits uniform

Sommige Nederlandse dwangarbeiders zijn onvrijwillig in een Duits uniform terecht gekomen. Een deel van hen is als geüniformeerd hulpsoldaat bij de Duitse luchtafweer ingezet. Anderen – sommigen vrijwillig, anderen onvrijwillig – kwamen als chauffeur in dienst van de NSKK (Nationalsozialistisches Kraftfahrkorps), een organisatie die zorgde voor de aan- en afvoer voor de stellingbouw (o.a. de Westwall) en de ravitaillering van de Wehrmacht. Voorts zijn duizenden Nederlandse arbeiders door de Duitsers ingezet als zogenaamde ‘SS-Frontarbeiders’ (SS-FA). Dit was een door de Duitsers gehanteerde administratieve term voor arbeidskrachten die toegewezen werden aan de ‘Oostbouw’, bouwprojecten van de SS in het bezette deel van de Sovjet-Unie, later ook in Polen en Duitsland. Gedeeltelijk waren het vrijwilligers, gedeeltelijk ook personen die via de gedwongen arbeidsinzet in dienst moesten bij de SS-FA. Meer informatie over deze groep arbeiders is te vinden in het artikel 'Nederlandse SS-Frontarbeiders' van drs. E. Fraenkel-Verkade, verschenen in Studies over Nederland in oorlogstijd, deel 1, onder redactie van drs. A.H. Paape ('s-Gravenhage 1972).

Over individuele dwangarbeiders in een Duits uniform hebben gediend is mogelijk informatie te verkrijgen bij het Nationaal Archief in Den Haag, waar het zogeheten Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) berust. Zie voor meer informatie over het CABR de website van het Nationaal Archief.

Deel deze pagina